Inny świat (Jacek Dukaj, "Inne pieśni")

Tekst sprzed ponad sześciu lat (dlatego weźcie poprawkę na niedoskonałość), jeszcze z ery przedblogowej, napisany dla zupełnie innej pieśni, tfu, innej strony.

---

Sukces opublikowanego w 2007 roku Lodu zwrócił powszechną uwagę na postać Jacka Dukaja, do tego czasu pisarza znanego głównie miłośnikom fantastyki. Jury Nagrody Kościelskich, wybierając Lód książką roku, zdawało się świadomie przerzucać pomost między szeroko pojętą literaturą piękną, a literaturą fantastyczną – która traktowana jest częstokroć jako niepoważna, lżejsza, rozrywkowa. No bo co może być głębokiego w bajaniu o nieistniejących światach? Do tej pory z grona polskich autorów fantastyki jedynie Stanisław Lem (może jeszcze Janusz A. Zajdel) był uznawany za autora „poważnego”, czy wręcz autorytet. Pozostali autorzy funkcjonują w zasadzie w dość zamkniętym kręgu miłośników gatunku, kilku „branżowych” czasopism i kilku nagród literackich. Jedynie nielicznym z nich udaje przebić się do literackiego mainstreamu – ale nadal na polu jedynie literatury popularnej, rozrywkowej (sztuka ta udała się np. Andrzejowi Sapkowskiemu). Aż nagle mało znany poza kręgiem miłośników gatunku Jacek Dukaj publikuje kolosalnych rozmiarów powieść, której bliżej do historiozoficznego traktatu niż science-fiction. Co więcej - ledwie 33-letni wówczas autor ma w dorobku już pięć pełnometrażowych powieści – opartych na niezwykłych konceptach, zachwycających epickim rozmachem i kunsztownym stylem, a przede wszystkim zmuszających czytelnika do intelektualnego wysiłku i stawiających jak najbardziej poważne pytania: socjologiczne, psychologiczne, historiozoficzne. Problemy zarezerwowane, zdawałby się, dla literatury „poważnej”. Zaś Lem, jak zauważył Wojciech Orliński, był w wieku Dukaja pisarzem dopiero raczkującym i „strach pomyśleć, co napisze Dukaj, gdy będzie w wieku Lema tworzącego Solaris”.

Nie będąc nigdy miłośnikiem fantastyki sięgnąłem po prozę Dukaja właśnie po sukcesie Lodu. Inne pieśni przyniosły autorowi pierwszą nominację do Paszportu Polityki, (kolejne otrzymał za Lód i ostatnio za Wrońca) i uchodzą za jego najbardziej przystępną książkę. Nie znaczy to, że są pozycją lekką w czytaniu, przynajmniej z początku. Dukaj wrzuca czytelnika bez wyjaśnień w świat, w którym rozpoznajemy elementy od starożytnych do renesansowych, ale działający według osobliwych reguł. Na dodatek większość terminów mocno kojarzy się z greką - i powoli rozglądamy się po świecie, w którym, jak się okazuje, działają teorie arystotelesowskiej metafizyki. Mamy tu do czynienia nie tyle z alternatywną historią, co z alternatywnym założeniem – że prawdziwe okazały się te teorie filozofów, które w rzeczywistości okazały się błędne. Oznacza to, że u Dukaja wszystko co istnieje, składa się nie z atomów, a z Materii oraz Formy, określającej czym ta Materia ma być. Materią jest pięć Żywiołów (ogień, woda, powietrze, ziemia i nieobecny na Ziemi eter), a Forma określa rozmaite ich właściwości fizyczne. Z takiego punktu wyjścia autor wyprowadza wizję świata mieniącą się pomysłami, których bogactwa nie sposób jest opisać. Starożytny dualizm Materii i Formy determinuje określone stosunki społeczne, bo przecież tak samo jak świata nieożywionego, dotyczy też ludzi. Mamy więc kratistosów – ludzi, którzy swoją siłą oddziaływania na Formę (czyli anthosem) potrafią wpływać na wygląd świata wokół siebie oraz zachowania i charakter ludzi w swoim otoczeniu, w ten sposób kształtując całe kraje i społeczeństwa. W efekcie odmiennej konstrukcji społecznej powstał zupełnie inny kształt polityczny i cywilizacyjny świata. Jednak w zasadzie nie jest możliwe określenie odpowiadającego fabule momentu w „realnej” historii. Wiadomo, że mamy XII wiek po upadku Rzymu (co dawałoby XVII wiek n. e.), ale nie wiadomo kiedy upadł powieściowy Rzym w odniesieniu do naszego kalendarza. Prawdziwość arystotelesowskiego rozumienia świata pociągnęła za sobą dominację kultury greckiej, co odbija się w języku, pełnym greckich i grekopodobnych terminów. I przede wszystkim dualizm Formy i Materii powoduje zupełnie alternatywną budowę świata fizycznego. Choćby ogień, będąc jednym z Żywiołów, służy jako na wpół dynamiczne tworzywo, które po ukształtowaniu go odpowiednią Formą sprawdza się np. jako budulec elementów zbroi. To tylko przykłady, bo złożoności Dukajowego świata nie da się ogarnąć w kilku zdaniach recenzji. I nie ma potrzeby zbyt wiele ujawniać, bo jego odkrywanie daje dużo czytelniczej radości.

W świecie tym spotkamy Hieronima Berbeleka, kupca o myląco zabawnym nazwisku (celowo!), który niegdyś był wielkim dowódcą wojskowym (strategosem), aż do swojej wielkiej klęski w bitwie z Nieprzyjacielem. Wraz z nim weźmiemy udział w afrykańskim safari na budzące grozę tereny Materii nieuporządkowanej żadną Formą. Odwiedzimy przesławną Bibliotekę Aleksandryjską (nadal stoi!), historyczny Pergamon, potężną metropolię handlową u ujścia Renu i szlachecki gród Ostróg w kraju Vistulii (brzmi znajomo). Będziemy świadkami wielkiej geopolitycznej intrygi oraz operacji wojskowej rozpiętej na trzech kontynentach, od Egiptu aż po Ural. Niekiedy Dukaj puszcza czytelnikowi oko w postaci nawiązań a to do Lalki, a to do W pustyni i w puszczy („Znacie to? No to posłuchajcie po mojemu...”), ale przede wszystkim prowadzi swoją własną opowieść o dojrzewaniu i samopoznaniu. Na szczęście ani kolosalna szczegółowość wykreowanego przez Dukaja świata, ani epicka uroda i rozmach narracji nie przytłaczają indywidualnej historii pana Berbeleka, samej w sobie niebanalnej i intrygująco wieloznacznie zakończonej (Dukaj: „Prawidłowych interpretacji jest kilka; taki był zamysł. Na torturach nikt ze mnie nie wyciągnie egzegezy „oficjalnej”. Po to jest tekst, żeby go samodzielnie rozwiązywać – autor to okoliczność przygodna, niekonieczna”). Po drodze napotkamy wiele smaczków, zaskakująco celnych obserwacji, stwierdzeń dających do myślenia (mimo całej różnicy światów!) i parę świetnie napisanych dialogów (choćby: „- Nie zabijaj, mam żonę i dzieci! – To oferta czy groźba?”). I mimo, że jest to powieść wymagająca, zwłaszcza z początku, sporego natężenia uwagi - zresztą jak przy poznawaniu każdego nieznanego świata – to Dukaj tak wciągająco opowiada, tak sugestywnie narzuca swoją Formę, że od Innych pieśni oderwać się nie sposób. Kończy się je z autentycznym żalem, że to „już”. Ale też z uczuciem czytelniczej sytości, bo wraca się ze świata wykreowanego przez niespotykanie bujną wyobraźnię i oszlifowanego piekielną inteligencją. Na dodatek opisanego językiem, który zdumiewa kreatywnością i jest arcydziełem samym w sobie.

Ode mnie: 5,5 / 6

---

Jacek Dukaj, Inne pieśni. Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2008.

---

Książka dostępna w WBP w Lublinie

Egzemplarze w katalogu bibliotecznym

---

---